Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB): Bilimsel Bir Bakış

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocuklukta başlayan ve yetişkinlikte de devam edebilen, dikkat kontrolü, dürtü denetimi ve motor aktivite düzeyinde yetersizliklerle karakterize edilen bir nörogelişimsel bozukluktur. DSM-5'e göre DEHB, üç temel belirti grubuna dayanır: dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik.

Tanı Kriterleri ve Alt Türleri

Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Tanı ve İstatistik El Kitabı’na (DSM-5) göre DEHB üç farklı alt tipe ayrılır:

Ağırlıklı Dikkat Eksikliği Gösteren Tip
- Detaylara dikkat edememe
- Görevleri tamamlamada zorluk
- Unutkanlık ve organize olamama
Ağırlıklı Hiperaktif/Dürtüsel Tip
- Yerinde duramama
- Aşırı konuşma
- Sırasını bekleyememe, başkalarının sözünü kesme
Bileşik Tip
- Hem dikkat eksikliği hem hiperaktivite-dürtüsellik semptomlarını birlikte gösterir

Tanının konulabilmesi için belirtilerin 7 yaşından önce başlamış olması, en az iki farklı ortamda (örneğin okul ve ev) görülmesi ve bireyin işlevselliğini olumsuz etkilemesi gerekir.

Nedenleri

DEHB’nin etiyolojisi karmaşıktır ve çok faktörlüdür. Araştırmalar, hem genetik hem de nörobiyolojik etmenlerin önemli rol oynadığını göstermektedir:

Genetik: DEHB tanısı konan bireylerin birinci derece akrabalarında benzer belirtiler görülme olasılığı yüksektir. İkiz çalışmaları, genetik geçiş oranının %70-80 civarında olduğunu ortaya koymuştur.
Nörobiyolojik Faktörler: Beynin özellikle ön frontal korteks, bazal gangliyonlar ve dopamin sistemi ile ilgili alanlarında yapısal ve işlevsel farklılıklar gözlenmiştir.
Çevresel Etkenler: Gebelikte nikotin/alkol kullanımı, erken doğum, düşük doğum ağırlığı ve doğum komplikasyonları riski artırabilen çevresel faktörler arasındadır.

Müdahale ve Destek Yaklaşımları

DEHB tedavisinde çok yönlü bir yaklaşım benimsenir. Uygulanan yöntemler, bireyin yaşına, semptomların şiddetine ve eşlik eden psikiyatrik durumlara göre planlanır:

1. Farmakolojik Müdahale

En yaygın kullanılan ilaçlar stimülanlardır (örneğin metilfenidat ve amfetamin türevleri).
Stimülanlar, dopamin ve noradrenalin düzeylerini artırarak dikkat ve dürtü kontrolünü iyileştirir.
Bazı bireylerde non-stimülan ilaçlar da tercih edilebilir (örneğin atomoksetin).

2. Davranışsal Müdahale

Özellikle çocuklarda etkili olan uygulamalı davranış analizi (ABA) ve pozitif pekiştirme teknikleri, işlevsel olmayan davranışların azalmasına ve uygun davranışların artmasına katkı sağlar.

3. Psiko-eğitim ve Aile Danışmanlığı

Ailelere DEHB hakkında bilgi verilmesi, günlük yaşamda karşılaşılan zorluklarla baş etme stratejilerinin öğretilmesi, çocuğun çevresiyle olan etkileşimini destekler.

4. Eğitsel Destek

Bireyselleştirilmiş eğitim programları (BEP), sınıf içi düzenlemeler ve görsel-işitsel materyallerle desteklenmiş öğrenme ortamları, akademik başarıyı artırır.

Eşlik Eden Durumlar

DEHB sıklıkla başka psikiyatrik bozukluklarla komorbid (birlikte görülen) olabilir:

Öğrenme Güçlükleri
Anksiyete Bozuklukları
Davranım Bozukluğu
Depresyon
Tik Bozuklukları

Bu nedenle tanı süreci ve müdahale planı, bireyin tüm gelişimsel ve psikososyal yönleri göz önünde bulundurularak yapılmalıdır.

Sonuç

DEHB, yalnızca çocukluk çağına özgü bir hareketlilik durumu değil; bireyin yaşam kalitesini etkileyebilecek çok yönlü bir nörogelişimsel bozukluktur. Bilimsel temelli yaklaşımlarla, bireyin potansiyeli desteklenebilir ve yaşamla uyumu artırılabilir. Multidisipliner müdahale, birey-aile-okul üçgeninde sürdürülebilir destek sunulmasının anahtarıdır.

DEHB’li Olmak Ne Anlama Gelir?

Toplumda DEHB zaman zaman yanlış anlaşılabilir. Bu durum, bireyin “tembel”, “sorumsuz” ya da “yaramaz” olduğu şeklinde etiketlenmesine yol açabilir. Oysa DEHB'li bireyler genellikle yaratıcı, farklı düşünen, enerjik ve hızlı problem çözebilen bireylerdir. Önemli olan bu özellikleri yapılandırılmış bir ortamda destekleyebilmek ve potansiyelin ortaya çıkmasına alan açmaktır.